Bursa ve Ýzmir adlarýný taÞŸýyan iki Osmanlý savaÞŸ gemisi, 19. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda, görevlendirildikleri Basra Körfezi’ne gitmek üzere Ýstanbul’dan yola çýkarlar. Rotasý, Akdeniz’i aÞŸýp Afrika kýt’asýný dolaÞŸarak Basra’ya ulaÞŸmak olan bu seyahatin seyri hiç de planlandýðý gibi olmaz. Yakalandýklarý fýrtýna nedeniyle yollarýný kaybeden iki gemi Brezilya sahillerinden Bombay’a kadar çeÞŸitli limanlarda zorunlu ziyaretlerden sonra ancak görev yerlerine ulaÞŸýrlar.

Mühendis Faik Bey tarafýndan kaleme alýnan bu eserde, on üç ay süren zorlu fakat bir o kadar da renkli bir seyahatin bütün aÞŸamalarý çarpýcý bir üslupla dile getirilir.

BÝLGÝ:

" Bursa ve Ýzmir adlarýný taÞŸýyan iki Osmanlý savaÞŸ gemisi, görevlendirildikleri Basra Körfezi’ne gitmek üzere Ýstanbul’dan yola çýkarlar. Tarih, 1865 yýlýnýn 12 Eylül’ünü göstermektedir. Gemiler, Akdeniz’i aÞŸacak, Cebel-i Tarýk Boðazýný geçerek Atlas Okyanusu’na çýkacak, sahilleri izleyerek tüm Afrika kýtasýný dolaÞŸacak ve Basra’ya ulaÞŸacaktýr. Sorunsuz geçecek bir yolculukta bile aylar sürecek bu sefer, hiç de beklendiði gibi gitmez.

On yedi gün fýrtýnalarla boðuÞŸan gemiler, çaresizlik içinde dalgalarýn sürüklediði limana, Güney Amerika sahillerine, Rio de Janerio limanýna demir atarlar. Brezilya’da yaklaÞŸýk iki ay kadar kalan korvetler, tekrar denize açýlýr ve Ümit Burnu’nu dolanarak Basra Körfezine ulaÞŸýrlar.

Bu korvetlerin imamý Baðdatlý Abdurrahman Efendi, Brezilya’da Müslümanlarýn olduðunu ve çok bilgisiz olduklarýný görünce, gemi kumandanýndan izin alarak Brezilya’da birkaç yýl kalýr. Buradaki Müslümanlar siyahîdirler ve buraya çoðunlukla Afrika içlerinden köle takasýyla getirilmiÞŸlerdir. Orada öðrendikleri Ýslam’ý burada yaÞŸamaya çalýÞŸmaktadýrlar. Bütün Müslümanlarýn siyahî olduklarýný zannetmektedirler, hatta Müslümanlýðýn siyahî ýrkýna has bir din olduðuna inandýklarýndan, uzun yýllar Brezilya’daki halktan Müslüman olmak isteyenler bu inanç nedeniyle Müslüman olamamýÞŸtýr. Abdurrahman Efendi, burada kaldýðý süre içinde Müslümanlarýn birçok yanlýÞŸ fiilini deðiÞŸtirir ancak bu çok da kolay olmaz. Zira, dini tekellerine almýÞŸ çeÞŸitli kiÞŸiler, diðerlerinden biraz fazla ÞŸeyler bildikleri için “alim” diye saygý görmektedirler

Brezilya’dan ayrýlan korvetler, Ümitburnu’na uðradýklarýnda buradaki bir Baðdatlý alimin varlýðýndan haberdâr olurlar. Bu alim Baðdat ulemasýndan Ebubekir Efendi’dir. 1863 yýlýnda, yani Bursa ve Ýzmir korvetleri yola çýkmadan iki yýl önce, bölgedeki Malay Müslümanlarýnýn istediðiyle Ýslam’ý öðretmesi için Osmanlý tarafýndan gönderilen alimdir.

Ýngiltere, bölge Müslümanlarýnýn istediði üzerine Osmanlý’dan bölgeye bir alimin gönderilmesini istemiÞŸtir. Sultan Abdülaziz’in fermanýyla Ümitburnu’na hareket eden Ebubekir Efendi’ye öðrencisi Ömer Lütfi refakat etmektedir. Fransa, Ýngiltere üzerinden Ümitburnu’na geldiklerinde, bölge halkýnýn Ýslam’ý büyük oranda unuttuklarýný görmüÞŸlerdir. Uzun yýllar burada kalan Ebubekir Efendi, Ýslam’ýn yanlýÞŸ anlaÞŸýlmasýndan neticesinde ortaya çýkan karýÞŸýklýklarý gidermeye çalýÞŸmýÞŸtýr. Öðrencisi Ömer Lütfi de uzun yýllar Ebubekir Efendi’yle birlikte burada kalmýÞŸ ancak, dört yýl sonra memleket hasretiyle Basra Körfezi ve Ýskenderiye üzerinden Ýstanbul’a gelmiÞŸtir. Baðdat’tan Ümitburnu’na, buradan da Ýstanbul’a uzanan seyahati olabildiðince detaylarýyla anlatan Ömer Lütfi’nin bu eseri “Yüz Yýl Önce Güney Afrika” adýyla Kitabevi tarafýndan Deniz Seyahatnâmeleri serisi içinde yayýnlandý.

Bursa ve Ýzmir korvetlerinin mühendisi Mühendis Faik de bir seyahatnâme kaleme almýÞŸtýr. Abdurrahman Efendi’nin Brezilya’da kalmasýný farklý yorumlayan Mühendis Faik, onun gemiden kaçtýðý öne sürmektedir. Oysa, her ÞŸey kumandanýn bilgisi dahilindedir. Brezilya yasalarýna göre Ýslam yasak olduðundan, gizli ÞŸekilde Ýslam’ý anlatan Abdurrahman Efendi’nin sýkýntý çekmemesi için böyle bir yol izlenmiÞŸtir. Ayrýca, Brezilya hükümeti yasalarýna göre, biri Brezilya’da kalmak isterse ona geniÞŸ topraklar ve özgürlüðü verildiði için gemi kumandaný hükümetten Abdurrahman Efendi’nin bulunmasýný istemiÞŸtir. Ýmam, Brezilya’da kalmak isteyince de, böylece Osmanlý bilinçli olarak oraya bir Müslüman býrakmamýÞŸ oluyor ve Abdurrahman Efendi Brezilya hükümeti nezdinde varlýðýný meÞŸrulaÞŸtýrýyordu. Bunun neticesinde Osmanlý, Brezilyanýn yasalarýna aykýrý bir iÞŸ yapmýyor ama Müslümanlarýn ihtiyacý olan alimi de oraya sorunsuzca býrakýyordu.

Ayrýca Mühendis Faik, Ümitburnu’ndaki Baðdatlý Ebubekir Efendi hakkýnda çeÞŸitli iddialarýn olduðunu ve halkýn ondan memnun olmadýðýný söylüyorsa da, Ebubekir Efendi’ye misafir olduktan sonra bunun baÞŸka türlü olabileceðini, Ýmam Efendi’nin adaletsizlik yapamayacaðýna inandýðýný söylüyor. Bu durumun aslýný da Ömer Lütfi’nin eserinde görüyoruz: Bölgedeki cahil halký kandýrarak menfaat saðlayan, Ýslam’ýn hükümlerini kendi menfaatleri için kullanan bazý “imam”larýn iftiralarýna maruz kalmýÞŸtýr. Ayný dönemde (Temmuz 1862-Ocak 1882) Ýstanbul’da Münif PaÞŸa tarafýndan Cemiyet-i Ýlmiye-i Osmaniye’nin yayýn organý olarak çýkarýlan aylýk dergide Ebubekir Efendi’nin gönderdiði mektuplar neÞŸredilmiÞŸtir. Bu mektuplarda, Ebubekir Efendi, halka bu sahtekârlar yüzünden gerçek Ýslam’ý anlatamadýðýný ve iftiralarla halkla arasýnýn açýldýðýný ve Dersaadet’ten istifasýný istemesine raðmen bunun gerçekleÞŸmemsinden yakýnmaktadýr.

Kitabevi’nce titiz bir çalýÞŸmayla yayýnlanan bu üç deniz seyahatnâmesi, Osmanlý’nýn gücünü büyük oranda kaybetmiÞŸ olmasýna raðmen, dünyanýn her yerindeki Müslümanlar tarafýndan koruyucu vasfýný yitirmediðini göstermesi açýsýndan önemlidir. Ayrýca, unuttuðumuz coðrafyalarý yeniden hatýrlamamýza vesile olmaktadýr. Tarihi birer vesika olmalarý açýsýndan da, devrin Osmanlý ÞŸartlarýný izah eden bu deðerli üç eser, tarihe merak duyan herkese hitap ediyor.

-Brezilya’da Ýlk Müslümanlar, Brezilya Seyahatnâmesi, Baðdatlý Abdurrahman Efendi, Çeviren: Antepli Mehmed Þžerif, Yay. Haz.: N. Ahmet Özalp, Kitabevi Yayýnlarý

-Yüz Yýl Önce Güney Afrika, Ümitburnu Seyhatnâmesi, Ömer Lütfi, Yay. Haz.: Hüseyin Yorulmaz, Kitabevi Yayýnlarý

-Türk Denizcilerinin Ýlk Amerika Seferi, Seyahatnâme-i Bahr-i Muhit, Mühendis Faik, Yay. Haz.: N. Ahmet Özalp, Kitabevi Yayýnlarý
NOTLAR
1) Ümit Burnu Seyahâti güzergâh takvimi, Ebubekir Efendi (Ömer Lütfi), Ýstanbul’dan çýkýÞŸ 7 Kasým 1862, Ümitburnu’na varýÞŸ 17 Ocak 1863

2) Bursa – Ýzmir Korvetleri güzergâh takvimi, Ýstanbul’dan çýkýÞŸ 12 Eylül 1865, Brezilya’ya mecburi varýÞŸ 7 Haziran 1865, Ümitburnu’na varýÞŸ 23 Aðustos 1866, Ümitburnu’ndan ayrýlýÞŸ 14 Eylül 1866, Basra’ya varýÞŸ 14 Kasým 1866,  Abdurrahman Efendi  – Mühendis Faik "